काठमाडौं– हाँडीगाउँको सांस्कृतिक जीवन्तता बचाउन तयार पारिएको गुरुयोजनालाई सांस्कृतिक, सामाजिक, वातावरणीय, पूर्वाधारलगायतका कोणबाट छलफल चलाइएको छ । यस क्रममा आज वातावरणीय कोणबाट स्थानीय र सरोकारवालासँग छलफल गरिएको छ । 

संरक्षण र प्रवर्धनमा ध्यान दिन नसकिएका कारण विगतमा यसको महत्व आझेलमा परेको थियो । गुरुयोजनाका विषयमा काठमाडौं महानगरपालिका–५ का वडाध्यक्ष वीरेन्द्र प्रजापतीले भने, ‘यसको संरक्षण र विकासका लागि स्थानीय सहभागितासहितको कार्यविधि कार्यपालिकाबाट छिट्टै पारित गराउँछु । त्यसले अगाडि हिँड्ने बाटो देखाउनेछ ।’

‘गुरुयोजनाअनुसार हाँडीगाउँमा ५० फिटभन्दा अग्ला भवन बनाउन नपाइने, यस्ता भवन निर्माणका लागि लाग्ने नक्सा दस्तुरमा ९० प्रतिशतसम्म छुट दिने, भवनको अग्र भागमा राखिने मौलिक शैलीका लागि महानगरले सहयोग गर्ने जस्ता विषयलाई प्रस्तावका रुपमा छलफल अगाडि बढाइएको छ,’ प्रजापतीले जानकारी दिए । 

आधुनिक सहरीकरणले सामाजिक अन्तक्रिया र सम्बन्धलाई कमजोर बनाउँदै लगेको छ । सांस्कृतिक र सामाजिक क्रियाकलाप हुने सहरका मध्य भागसम्म सवारी साधनको सहज पहुँच छ । मानिसहरु मठमन्दिर जाँदा, स्वस्थ्य जीवनका लागि खेलकुदमा जाँदा समेत मोटरको प्रयोग गर्छन् । यसले प्राचीन स्मारक क्षेत्रको मौलिकपनमा खतरा बढाएको छ । 

धार्मिक, ऐतिहासिक, सांस्कृतिक, सामाजिकमहत्वकास्थान,भित्री सहरी क्षेत्रलाई मानव केन्द्रीत क्रियाकलापमा अभ्यस्त बनाउनुपर्ने, मानवबस्ती अनुकुलको वातावरण बनाउने, यसका लागि पैदलीकरणमार्फत जीवन्तता फर्काउन सकिने जस्ता विषयमा विषयमा केन्द्रीत थियो । 

हाँडीगाउँ गुरुयोजनाअन्तर्गत स्मारक क्षेत्रको वातावरणीय सुधार गर्न वल्र्ड कार फ्री डे २०२३ (५ असोज २०८०) का दिन सवारी निषेध कार्यक्रम सञ्चालन गरिँदैछ । निश्चित ठाउँमा यसलाई निरन्तरता दिने सोच रहेको वडाध्यक्ष प्रजापतीको भनाइ छ ।

कार्यशालामा प्रस्तुतिकरण गर्दै एफएचआई ३६० स्वच्छ हावा परियोजनाका प्रमुख भुषण तुलाधरले, वायु प्रदुषण नियन्त्रणका लागि स्थानीय समुदाय स्तरमै समाधानका उपाय भएको बताउँदै ती उपाय अबलम्बन गरेर जनस्वास्थ्य, वातावरण सुधार गर्न सकिने धारणा राखे । रीच आर्किटेक्स्टका आर्किटेक्टहरु पदमसुन्दर महर्जन र सविना तुलाधरले कार्यपत्र प्रस्तुत गर्दै,यसको पुनरुत्थानका लागि अझै पनि काम गर्न सकिने र प्राचीन स्वरुपलाई फर्काउन सकिने धारणा राखे । 

अन्तरक्रियामा सम्पदा पुनरुत्थान तथा वातावरणीय सुधारका लागि समुदाय स्तरमा यस अघि भएका छलफलबाट आएका नतिजाका विषयमा दिगो विकास इन्स्टिच्युटबा निहारिका माथेमाले प्रस्तुतिकरण गरेकी थिइन् ।  ‘कार्यक्रमबाट स्थानीयमा नयाँ सञ्चार प्रवाह भएको नतिजाको निष्कर्ष थियो ।
आउँदा दिनमा कस्ता कार्यक्रम सञ्चालन गर्न सकिन्छ । यसमा सहभागिता हुनुपर्छ । कार्यशालाका सहभागीहरुलाई समूहगत छलफल गराएर कार्ययोजना तयार पारिएको छ ,’ उनले भनिन् । 

आजभन्दा ४० वर्ष अघि यस वडामा ९ वटा पोखरी थिए । अहिले एउटा बाँकी छ । ५ वटा ढुङ्गेधारामा  एउटा बाँकी छ । चोक चोकमा इनार थिए, अहिले माली गाउँमा एउटा मात्र बाँकी छ । बिभिन्न समय र पर्वमा १४ प्रकारका बाजा बजाइन्थे । अहिले ११ थरीका बाजा मात्र बाँकी छन् । पैँता (मौलिक बाजा) हाँडीगाउँका महर्जनहरुले मात्र बजाउने बाजा हो । यस्ता मूर्त अमूर्त सम्पदा हराउँदै गएका यी उदाहरण हुन् ।

लिच्छवीकालीन नगर सभ्यताको केन्द्र मानिने हाँडीगाउँ स्वतन्त्र राज्य व्यवस्थाबाट सञ्चालित थियो । शिव शक्ति र भक्तिका स्थान, बास्तुकला, चित्रकला, मूर्तिकला, चैत्य, बिहारजस्ता सम्पदाको एकै ठाउँमा अवलोकन गर्न सकिने ठाउँ थियो । 

प्रा. डा. सुदर्शनराज तिवारीका अनुसार हाँडीगाउँलाई पूर्व लिच्छवि, बर्मा तथा लिच्छवि कालको संस्कृति र सम्पदाको लागि सर्वाधिक प्राचीन स्थानको रुपमा लिइन्छ । यहाँ भएका सत्यनारायण परिसरमा प्राचीन बस्ती र पूर्व लिच्छवि कालका मन्दिरहरु भएको प्रमाण पाइन्छ । उनले सन्दर्भ सामाग्री उल्लेख गर्दै भने, ‘इसापूर्व दोश्रो शताब्दीका पुरातात्विक अवशेष र अन्य सम्पदा भवनहरुको जग यसै क्षेत्रमा मात्र छन् । हाँडीगाउँको यो लिच्छविकालीन इतिहासलाई त्यही कालको झल्को दिने खालका अवस्थितिमा रुपान्तरणका कामको थालनी गुरुयोजनाको लक्ष्य हो ।’

यस स्थानसँग केही लोककथन र तथा भनाइहरु पनि जोडिन्छन् । यसको उदाहरणका रुपमा गहना पोखरीलाई लिन सकिन्छ । गहना खोज्ने पोखरी कुनै बेला आगो निस्किरहने तलाउ थियो । त्यहाँ सुनको पेटिका प्रकट हुन्थ्यो । त्यो पेटिकालाई कसैले लिने प्रयास ग¥यो भने ऊ तलाउमा डुब्थ्यो । त्यहाँबाट फर्कनै सक्दैनथ्यो । त्योे पेटिकाको सुन भावी बुद्ध बोधिसत्व मैत्रेयको मुकुटको सुन थियो भन्ने गरिन्छ । यसलाई अग्निवमन गर्ने नागहरुले सुरक्षा दिएर राखेका थिए । 

त्यसबेलादेखिका सांस्कृतिक सम्पदा, सामाजिक जीवनमा आधारित चालचलन, तीर्थाटन तथा वार्षिक जात्रा पर्वहरु हाँडीगाउँमा पर्यटन प्रवर्धनका आधार हुन् । यहाँ आउने आन्तरिक हुन् या बाह्य दुवै प्रकारका पर्यटकलाई लिच्छवी कालमा स्थापना भएकोे मनमानेश्वरी, सत्यनारायण, गरुड, भारवीको धारा, अंशुवर्माको वडापत्र रहेको डबली, न्याल्मलोंह, चौखटको चोक्ट्या नारायणको चोक, कैलाशकुट भवनको चमत्कारी तलाउ घुमाउन सकिन्छ । त्यस्तै  किराँत कालको हाँडीगाउँ (जसलाई अण्डीपृङ्ग भनिन्थ्यो), टुँछें, नासद्यो (थटाल टोल), नासद्यो (कोटाल टोल), द्योछें (दथुटोलमा) पनि पर्यटकका लागि चाख लाग्दा स्थान बन्न सक्छन् । 

अमूर्त सांस्कृतिक सम्पदातर्फ किराँतकालीन टुडाँलदेवीको जात्रा, लिच्छवीकालीन नारायण जात्रामा पर्यटकलाई सहभागी गराउन सकिन्छ भने परम्परागत वाद्यबादनलाई पनि पर्यटकीय पूर्वाधारका रुपमा लिन सकिन्छ । 

महानगरपालिकाले यस्ता मूर्त सम्पदासँग अमूर्त सम्पदाको सम्बन्ध प्रबर्धन गर्न महानगर गौरव योजना र स्वर्णिम योजनाअन्तर्गत केही कार्यक्रमहरु सञ्चालन गरिरहेको सम्पदा तथा पर्यटन महाशाखा प्रमुख सृजु प्रधानले बताइन् । ‘आधुनिक विकासले हाँडीगाउँमा हराएको प्राचीनताको आभाषलाई पुनरुत्थान गराउने गुरुयोजनाको लक्ष्य हो । यसमा स्थानीयहरु सहभागी हुने अपेक्षा गरेका छौँ,’ उनले भनिन् ।